بازار رو به توسعه تولیدات نانو ایران که پس از رشدی پرشتاب در سال های ابتدایی و میانی دهه ۱۳۹۰، دو، سه سالی است در گیرودار مشکلات ناشی از نوسانات نرخ ارز و موانع صادراتی ناشی از تحریم ها از گسترش نفوذ خود در بازارهای جهانی بازمانده، چشم امید به تحولات مثبت در مذاکرات برجام، تحقق برنامه های رونق اقتصادی و بازگشت آرامش به بازار ارز بسته تا سهم بایسته خود از بازار جهانی محصولات نانو را کسب کند.
به گزارش خبرنگار دیده بان علم ایران با تصویب برنامه ۱۰ ســاله اول توسعه فناوری نانو (۱۳۸۴-۱۳۹۳) با عنوان «ســند راهبرد آینده» در مردادماه ۸۴ فعالیت‌های توسعه فناوری نانو در کشور که از سال ۱۳۷۹ آغاز شده و از سال ۱۳۸۲ با تشکیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو رسمیت یافته شده به صورتی نظام‌مند، اصولی و پرشتاب دنبال شد.
رویکردها و اهداف اصلی سند راهبرد آینده که ارتقاء علمی جایگاه ایران در حوزه فناوری نانو، توسعه، تأمین و تربیت نیروی انسانی و متخصصان فناوری نانو و تأمین زیرساختهای توسعه فناوری نانو بودند طی سالهای اجرای سند به خوبی محقق شدند. بدین ترتیب در پایان این دوره ۱۰ ســاله، جمهــوری اسـلامی ایران آماده شد با اشــراف علمی بــر این حوزه و توســعه زیرســاختهای لازم برای پیشــرفت فناوری، براســاس یــک الگــوی پیشــرفت درونزا و برون نگــر در مســیر تولید ثــروت و ورود به بازارهای داخلــی و جهانی قدم بر دارد.
تصویب برنامه ۱۰ ساله دوم پیشرفت فناوری نانو در ایران تحت عنوان «گسترش کاربرد فناوری نانو در افق ۱۴۰۴» در هیات وزیران – اگر چه با تاخیر – در آذرماه سال ۱۳۹۶ نشان دهنده عزم جدی ایران برای بهره گیری از آثار اقتصادی و اجتماعی فناوری نانو و رقابت جدی در مسابقه جهانی این عرصه بود.
سند گسترش کاربرد فناوری نانو در افق ۱۴۰۴ که براساس ارزیابی های انجام شده در خصوص نحوه اجرای سند ۱۰ ساله اول و بازخوردهای حاصل از اجرای آن و همچنین براساس رویکردها و سیاستهای جدید در توسعه علم و فناوری، تدوین شده به منظور تداوم قدرتمندانه تر پیشگامی ایران در عرصه این فناوری نوظهور، رویکرد خود را به مرجعیت علمی، انتخاب و توســعه فناوریهای کلیدی، اســتقرار سیســتم نانونماد، ایجاد صنایع نانویی، ارتقاء صنایع موجود از طریق فناوری نانو و توســعه بازار و صادرات محصــولات نانــو تغییــر داده است. در واقع در دوره جدید، افزایش اقتدار علمی کشــور، توســعه صنعت و بــازار نانو و نقش آفرینــی این فناوری در زندگی مردم هدفگیری شـده اسـت.
سه هدف کلانی که با حرکت در راستای این چشم انداز در نهایت محقق خواهند شد، «ارتقاء اثرگذاری فناوری نانو در بهبود کیفیت زندگی مردم»، «دستیابی کشور به جایگاه مناسب در علم و فناوری نانو در بین کشورهای جهان» و «کسب سهمی مناسب از بازار جهانی فناوری نانو» است.
اما در شرایطی که تنها حدود چهار سال تا رسیدن به افق ترسیم شده در برنامه ۱۰ ساله دوم پیشرفت فناوری نانو (سال ۱۴۰۴) باقی است، نگاهی به روند پیگیری و تحقق اهداف سه گانه مذکور می تواند میزان توفیق در این مسیر را نشان دهد.
توسعه ۷۶۶ محصول و دستگاه نانو در کشور تا ابتدای خردادماه ۱۴۰۰
هدف اول میزان اثرگذاری پیشــرفت نانو را در ســطح جامعه و به طور خاص در بهبود کیفیت محصولات مصرفی توســط مردم و ســایر بهبودهای ایجاد شده در اقتصاد و کیفیت زندگی مردم نشان می دهد.
براساس اطلاعات درج شده در پایگاه اطلاع‌رسانی محصولات فناوری نانو، تا پایان اردیبهشت ماه امسال ۷۶۶ قلم محصول و تجهیزات نانو در کشور توسعه یافته و گواهی نانومقیاس برای آنها صادر شده است. این در حالی است که سال ۹۴ آمار کلی محصولات و تجهیزات نانو حدود ۲۴۸ قلم بوده است که نگاهی دقیق تر به جزئیات محصولات ارائه شده نشان دهنده رشدی پرشتاب در افزایش تاثیر فناوری نانو بر بخش های مختلف صنعت، سلامت و … و به طور مشخص تولید کالاهای خانگی است.
از میان ۷۶۶ محصول و دستگاه ثبت شده ۵۴۹ مورد مربوط به محصولات نانو و ۲۱۷ مورد مربوط به تجهیزات نانو بوده است که هر دو شاخص طی سالهای گذشته روند رو به رشدی را تجربه کرده‌اند، هر چند در این میان محصولات نانو رشد قابل توجه‌تری داشته است.
براساس اطلاعات منتشر شده در این پایگاه، تا پایان اردیبهشت ماه ۱۴۰۰، ۷۶۶ محصول و دستگاه در کشور توسعه یافته و گواهی نانومقیاس برای آنها صادر شده است.
در مجموع ۲۸۹ شرکت اقدام به توسعه این محصولات کرده‌اند که ۲۳۰ شرکت در بخش توسعه محصول و ۵۹ شرکت در بخش توسعه دستگاه فعالیت داشته‌اند.
حوزه «عمران و ساختمان» با ۲۰ درصد بیشترین سهم را در میان محصولات و تجهیزات نانو داشته و بعد از آن «دارو، بهداشت و سلامت»،«خدمات و ملزومات صنعتی» و «کالاهای خانگی» هر کدام با ۱۳ درصد بوده است.
بازار فروش محصولات نانو ایران هم در سال، حدود چهار هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان بوده و به گفته دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد توسعه فناوری نانو، میزان فروش این محصولات در سال ۹۹ حدود ۹ هزار میلیارد تومان تخمین زده می شود. این در حالی است که در پایان سال ۹۴ در مجموع ۱۹۴ شرکت در زمینه تولید محصولات، تجهیزات و خدمات حوزه فناوری نانو فعال بوده اند که رقم کلی فروش آنها معادل ۳۰۸ میلیارد تومان به دست آمده است.
علاوه بر این در مورد شاخص های دیگری مثل تدوین استانداردهای ملی که در تضمین کیفیت و ایمنی محصولات، فرایندها و محیط‌های کاری نانو موثر است نیز از سال ابتدایی برنامه ۱۰ ساله دوم تاکنون روندی کاملا صعودی طی شده است؛ مثلا تعداد استانداردهای ملی فناوری نانو از ۴۰ استاندارد در سال ۱۳۹۴ به ۱۱۴ استاندارد در پایان سال ۹۹ افزایش یافته که البته با میزان مطلوب برنامه ریزی شده که ۱۴۰ استاندارد است مقداری فاصله دارد.
در مورد شاخص میزان اشتغالزایی حاصل از فناوری نانو هم اگرچه آمار به روزی از سوی ستاد توسعه فناوری نانو اعلام نشده اما توسعه پرشتاب شرکت های فعال در این حوزه طبعا از ایجاد فرصت های شغلی فراوان در فناوری نانو حکایت دارد.
تثبیت جایگاه ایران در رتبه چهارم جهانی تولید مقالات نانو
در زمینه هدف دوم که جایگاه کشور را از نظر کمیت و کیفیت تولید علم و توسعه فناوری در سطح جهانی مشــخص می کند نیز آمارها از بهبود همه شاخص ها اعم از تعداد مقالات، تعداد اختراعات، تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان فناوری نانو، رتبه ایران در میانگین ارجاع به مقالات نانوی ۵ سال آخر در میان ۳۰ کشور برتر در تولید علم نانو در هر سال و تعداد محققانی که در ۵ سال گذشته در مجلات برگزیده به عنوان نویسنده اول یا مسئول، دارای مقاله بوده و امتیاز آنها براساس رده بندی مجلات برگزیده، بالاتر از ۲۰۰ باشد (حرکت به سمت مرجعیت علمی) و … حکایت دارد.
صادرات محصولات نانو ایران به ۴۹ کشور جهان
با توجه به رویکرد صنعتی و اقتصادی که در برنامه ۱۰ ســاله دوم اتخاذ شــده اســت، موضوع بازار جهانی نانو و سـهم کشور از این بازار از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
براساس آمارهای موجود حجم صادرات محصولات نانویی ایران در سال ۹۴ حدود ۳۱ میلیون دلار، در سال ۹۵ حدود ۳۴٫۶ میلیون دلار و در سال ۹۶ بیش از ۶۲٫۴ میلیون دلار (معادل ۲۵۰ میلیارد تومان) یعنی حدود ۱۸ درصد کل بازار محصولات نانوی ایران در آن سال بوده است.
اما در سال ۱۳۹۷ به دلیل مشکلات ناشی از نوسانات ارزی در شش ماه اول سال و همچنین موانع صادراتی مرتبط با تحریم، افت بیش از ۵۰ درصدی در صادرات کالاهای نانویی ایران به کشــورهای دیگر رخ داد و صادرات، تنها ۱۰ درصد از کل بازار فناوری نانوی ایران را در این ســال در بر دارد. از بازار چهار هزار و ۵۰۰ میلیارد تومانی فروش محصولات نانو در سال ۹۸ هم حدود ۲۰ میلیون دلار به صادرات محصولات نانو اختصاص داشته است که باید به افزایش شدید نرخ این ارز خارجی در سال های اخیر توجه کرد.
فناوری نانوی ایران در خدمت مقابله با کرونا
نکته ای که در ارزیابی کارنامه نانوفناوری ایران در ۱۶ ماه اخیر نباید از نظر دور داشت، نقش ویژه ای است که شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه در کمک به مقابله با ویروس کرونا داشته اند.
تولید روزانه ده ها هزار ماسک N۹۵ ماسک با استفاده از فناوری الکتروریسی و ده ها تن مواد ضدعفونی کننده دست و سطوح، تولید دستگاه پلاسمای ضدعفونی‌کننده هوا (باکتری و ویروس) با استفاده از فناوری نانو و دستگاه تست تشخیص سریع کرونا در کمتر از ۳۰ ثانیه که با تأیید وزارت بهداشت به تولید صنعتی رسیده است تنها بخش کوچکی از اقدامات تولیدکنندگان حوزه نانوفناوری در مقابله با پاندمی کووید ۱۹ در کشور بوده است.
انتهای پیام
علی شمس – دیده بان علم ایران